Otyłość – przyczyny, leczenie, powikłania otyłości

Otyłość to jedno z najpoważniejszych wyzwań zdrowotnych XXI wieku, które dotyka miliony ludzi na całym świecie. Jest to przewlekła choroba, która nie tylko obniża jakość życia, ale także znacząco zwiększa ryzyko rozwoju wielu poważnych schorzeń, takich jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze czy choroby serca. Zrozumienie, czym jest otyłość, jak się różni od nadwagi oraz jakie są jej przyczyny i skutki, jest kluczowe dla skutecznego zapobiegania i leczenia tego problemu.

Czym jest otyłość?

Otyłość to stan, w którym dochodzi do nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej w organizmie, co prowadzi do przekroczenia normatywnej masy ciała. Jest to poważna choroba przewlekła, która może mieć szkodliwy wpływ na zdrowie, zwiększając ryzyko wielu zaburzeń metabolicznych i sercowo-naczyniowych. Otyłość najczęściej mierzy się za pomocą wskaźnika masy ciała (BMI), który oblicza się na podstawie stosunku masy ciała do wzrostu. Osoby z BMI wynoszącym 30 lub więcej są klasyfikowane jako otyłe. Otyłość jest problemem globalnym, a jej występowanie stale rośnie, zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się.

Spis treści

• Otyłość a nadwaga – jaka jest różnica?
• Jak rozpoznaje się otyłość?
• Typy otyłości
• Przyczyny otyłości
• Skutki otyłości dla zdrowia
• Leczenie otyłości

Otyłość a nadwaga – jaka jest różnica?

Chociaż terminy „otyłość” i „nadwaga” często są używane zamiennie, mają one różne znaczenia kliniczne. Nadwaga oznacza, że masa ciała przekracza normę, ale nie osiąga jeszcze poziomu otyłości. Nadwaga jest definiowana jako BMI między 25 a 29,9. Osoby z nadwagą mają podwyższoną masę ciała w stosunku do wzrostu, ale nie zawsze oznacza to nadmiar tkanki tłuszczowej – może to być również wynik zwiększonej masy mięśniowej, kości lub wody w organizmie.

Otyłość natomiast to stan, w którym nagromadzenie tkanki tłuszczowej jest znacznie wyższe i stanowi poważniejsze zagrożenie dla zdrowia. W przeciwieństwie do nadwagi, która może mieć mniejsze konsekwencje zdrowotne, otyłość znacznie zwiększa ryzyko rozwoju wielu poważnych chorób, w tym chorób serca, cukrzycy typu 2, nowotworów i problemów z układem ruchu. Dlatego zrozumienie różnicy między nadwagą a otyłością jest kluczowe dla podejmowania odpowiednich kroków w kierunku poprawy zdrowia.

Jak rozpoznaje się otyłość?

Otyłość rozpoznaje się głównie na podstawie wskaźnika masy ciała (BMI), który jest najczęściej stosowanym narzędziem diagnostycznym w ocenie masy ciała. BMI oblicza się, dzieląc masę ciała w kilogramach przez wzrost w metrach do kwadratu (BMI = kg/m²). Wynik pozwala zaklasyfikować pacjenta do jednej z kategorii:

• Prawidłowa masa ciała: BMI między 18,5 a 24,9
• Nadwaga: BMI między 25 a 29,9
• Otyłość I stopnia: BMI między 30 a 34,9
• Otyłość II stopnia: BMI między 35 a 39,9
• Otyłość III stopnia (otyłość olbrzymia): BMI 40 lub więcej

Oprócz BMI, lekarze mogą używać innych wskaźników do oceny otyłości, takich jak obwód talii i stosunek talii do bioder (WHR), które pomagają ocenić rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w organizmie. Na przykład obwód talii przekraczający 88 cm u kobiet i 102 cm u mężczyzn wskazuje na otyłość brzuszną, która wiąże się z wyższym ryzykiem metabolicznych i sercowo-naczyniowych powikłań.

Innym narzędziem jest analiza składu ciała, która pozwala na ocenę procentowej zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. Badania takie jak DEXA (absorpcjometria podwójnej energii promieniowania rentgenowskiego) lub bioimpedancja są bardziej zaawansowane, ale dają dokładniejsze wyniki niż same wskaźniki antropometryczne.

Typy otyłości

Otyłość można podzielić na kilka typów, w zależności od lokalizacji nadmiaru tkanki tłuszczowej oraz przyczyn, które ją wywołały:

• Otyłość brzuszna (trzewna, centralna): Charakteryzuje się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w okolicach brzucha i narządów wewnętrznych. Jest to najbardziej niebezpieczny typ otyłości, ponieważ zwiększa ryzyko rozwoju chorób metabolicznych, takich jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze i choroby serca. Jest najczęściej diagnozowana na podstawie obwodu talii oraz stosunku talii do bioder (WHR).
• Otyłość pośladkowo-udowa (gynoidalna): W tym typie otyłości tłuszcz odkłada się głównie w okolicach bioder, ud i pośladków. Jest częstsza u kobiet i ma mniejsze ryzyko związane z rozwojem chorób sercowo-naczyniowych w porównaniu do otyłości brzusznej. Może jednak powodować problemy z układem ruchu i obciążać stawy.
• Otyłość jednolita (ogólnoustrojowa): W tym przypadku tkanka tłuszczowa jest równomiernie rozłożona po całym ciele. Chociaż może wydawać się mniej groźna, nadal wiąże się z ryzykiem zdrowotnym, szczególnie jeśli wskaźnik BMI jest wysoki.
• Otyłość wtórna: Jest to otyłość spowodowana przez inne schorzenia lub czynniki, takie jak zaburzenia hormonalne (np. zespół Cushinga), leki (np. kortykosteroidy) lub genetyczne predyspozycje. Wymaga specyficznego podejścia terapeutycznego, często skoncentrowanego na leczeniu podstawowej przyczyny.

Przyczyny otyłości

Otyłość jest złożonym schorzeniem, które wynika z kombinacji różnych czynników. Główne przyczyny obejmują czynniki genetyczne, niezdrowy styl życia, niewłaściwą dietę, a także pewne choroby i zaburzenia hormonalne. Zrozumienie tych przyczyn jest kluczowe dla skutecznej profilaktyki i leczenia otyłości.

Czynniki genetyczne

Genetyka odgrywa istotną rolę w predyspozycji do otyłości. Badania wykazały, że niektóre osoby dziedziczą geny, które wpływają na sposób przetwarzania pokarmu, metabolizm oraz skłonność do gromadzenia tkanki tłuszczowej. Na przykład, mutacje w genach związanych z regulacją apetytu, takich jak gen leptyny lub receptora melanokortyny 4 (MC4R), mogą prowadzić do zaburzeń równowagi energetycznej i zwiększonego ryzyka otyłości.

Jednak genetyka nie jest jedynym czynnikiem decydującym o rozwoju otyłości. Choć geny mogą predysponować do łatwiejszego przybierania na wadze, ostateczny rozwój otyłości zależy również od stylu życia i środowiska, w którym żyje dana osoba.

Styl życia i dieta

Nieodpowiednia dieta i siedzący tryb życia to jedne z głównych czynników prowadzących do otyłości. Spożywanie wysokokalorycznych pokarmów bogatych w tłuszcze, cukry i przetworzoną żywność sprzyja przybieraniu na wadze. Ponadto, brak regularnej aktywności fizycznej sprawia, że organizm nie spala wystarczającej ilości kalorii, co prowadzi do ich magazynowania w postaci tkanki tłuszczowej.

Współczesny styl życia, który często obejmuje długie godziny spędzane przed komputerem, nadmierne korzystanie z urządzeń elektronicznych, szybkie jedzenie „na wynos” i brak czasu na regularne ćwiczenia, dodatkowo potęguje problem otyłości. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe, takie jak jedzenie w pośpiechu, podjadanie między posiłkami oraz nieregularne pory posiłków, również przyczyniają się do nadmiernego przyrostu masy ciała.

Choroby prowadzące do otyłości

Niektóre choroby i zaburzenia mogą prowadzić do otyłości, szczególnie wtedy, gdy wpływają na metabolizm lub hormonalną regulację organizmu. Przykłady takich schorzeń to:

• Zespół Cushinga: Jest to zaburzenie endokrynologiczne, które charakteryzuje się nadmiernym wydzielaniem kortyzolu. Wysoki poziom tego hormonu prowadzi do nagromadzenia tłuszczu, zwłaszcza w okolicy brzucha, i powoduje przyrost masy ciała.
• Niedoczynność tarczycy: Gdy tarczyca produkuje zbyt mało hormonów, metabolizm zwalnia, co prowadzi do zwiększenia masy ciała. Osoby z niedoczynnością tarczycy mogą doświadczyć problemów z utrzymaniem prawidłowej wagi, nawet przy stosowaniu zdrowej diety.
• Insulinooporność: Jest to stan, w którym organizm staje się mniej wrażliwy na działanie insuliny, co prowadzi do zaburzeń metabolizmu glukozy i sprzyja odkładaniu się tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okolicy brzucha.
• Zespół policystycznych jajników (PCOS): To zaburzenie hormonalne u kobiet, które często prowadzi do problemów z wagą, a także do trudności z utrzymaniem prawidłowej masy ciała z powodu insulinooporności i innych zaburzeń metabolicznych.

Chociaż te choroby mogą przyczyniać się do rozwoju otyłości, właściwe leczenie i zarządzanie stanem zdrowia mogą pomóc w kontrolowaniu masy ciała i zapobieganiu dalszym komplikacjom zdrowotnym.

Skutki otyłości dla zdrowia

Otyłość ma poważne konsekwencje zdrowotne, wpływając na wiele układów i funkcji organizmu.

Otyłość zwiększa ryzyko rozwoju chorób serca, takich jak choroba wieńcowa, zawał serca i udar mózgu. Nadmiar tkanki tłuszczowej prowadzi do zwiększonego poziomu cholesterolu LDL i trójglicerydów oraz podniesienia ciśnienia krwi, co obciąża serce i naczynia krwionośne. Jest także jednym z głównych czynników ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2. Nadmiar tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okolicach brzucha, może prowadzić do insulinooporności, co zakłóca prawidłową regulację poziomu glukozy we krwi. Wysoka masa ciała zwiększa obciążenie układu krążenia, co prowadzi do podwyższenia ciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze jest powiązane z ryzykiem uszkodzenia serca, nerek i naczyń krwionośnych.

Otyłość może prowadzić do bezdechu sennego, astmy oraz innych problemów z oddychaniem. Nadmiar tkanki tłuszczowej wokół klatki piersiowej i brzucha może uciskać drogi oddechowe i utrudniać prawidłowe oddychanie. Nadmierna masa ciała obciąża stawy, co może prowadzić do bólu, zwyrodnienia stawów (artrozy) i innych problemów z układem ruchu. Otyłość zwiększa ryzyko kontuzji i urazów stawów, szczególnie w przypadku kolan i bioder.

Otyłość jest często związana z niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby (NAFLD), która może prowadzić do zapalenia wątroby, marskości lub raka wątroby. Osoby otyłe mogą doświadczać problemów skórnych, takich jak rozstępy, nadmierna potliwość oraz infekcje grzybicze i bakteryjne w fałdach skórnych. Otyłość jest też czynnikiem ryzyka wielu nowotworów, w tym raka piersi, jelita grubego, trzustki i macicy. Zwiększona zawartość tkanki tłuszczowej może wpływać na poziom hormonów i inne mechanizmy, które sprzyjają rozwojowi nowotworów.

Leczenie otyłości

Leczenie otyłości wymaga wieloaspektowego podejścia, które może obejmować zmiany stylu życia, leczenie farmakologiczne oraz w niektórych przypadkach interwencje chirurgiczne. 

Kluczowym krokiem w leczeniu otyłości jest wprowadzenie zdrowej, zbilansowanej diety. Powinna ona być bogata w błonnik, owoce, warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe i niskotłuszczowe źródła białka. Ograniczenie spożycia wysoko przetworzonej żywności, cukrów i tłuszczów nasyconych jest istotne dla utraty wagi. Regularna aktywność fizyczna jest niezbędna do utraty masy ciała i jej utrzymania. Zaleca się co najmniej 150 minut umiarkowanego wysiłku fizycznego lub 75 minut intensywnego wysiłku tygodniowo, połączonego z ćwiczeniami wzmacniającymi mięśnie.

Psychoterapia i wsparcie emocjonalne mogą pomóc w radzeniu sobie z problemami związanymi z jedzeniem, nawykami żywieniowymi i motywacją do zmian. Terapie behawioralne i grupy wsparcia mogą być pomocne w utrzymaniu zdrowych nawyków.

W przypadku niepowodzenia w kontrolowaniu wagi za pomocą diety i ćwiczeń, lekarz może zalecić leki wspomagające odchudzanie. Leki te działają na różne sposoby, takie jak zmniejszenie apetytu lub blokowanie wchłaniania tłuszczu.

W przypadkach ciężkiej otyłości, gdy inne metody leczenia zawiodły, mogą być rozważane procedury chirurgiczne, takie jak operacja bariatryczna. Najczęściej stosowane procedury to operacje zmniejszające objętość żołądka (np. rękawowa resekcja żołądka) oraz zmiany w układzie pokarmowym (np. operacja by-passu żołądkowego).

Leki na otyłość

Leki na otyłość są stosowane w celu wspomagania procesu odchudzania u pacjentów, którzy nie byli w stanie osiągnąć zadowalających wyników tylko poprzez zmiany w diecie i zwiększenie aktywności fizycznej. Stosowanie leków na otyłość jest zwykle zalecane w przypadku osób z BMI wynoszącym 30 lub więcej, lub z BMI wynoszącym 27 lub więcej, jeśli współistnieją inne problemy zdrowotne związane z otyłością, takie jak cukrzyca typu 2 lub nadciśnienie tętnicze. Leki te działają na różne mechanizmy i mogą być stosowane w połączeniu z dietą i ćwiczeniami.

Do najpopularniejszych leków na otyłość zaliczyć można lek Saxenda, Mysimba, Ozempic, Wegovy, oraz Mounjaro.

Wskazania do stosowania leków na otyłość

Leki na otyłość powinny być stosowane w połączeniu z dietą, aktywnością fizyczną i zmianami w stylu życia. Wskazania do ich stosowania obejmują:

• BMI ≥ 30: Osoby z otyłością (BMI 30 lub więcej) mogą kwalifikować się do leczenia farmakologicznego, zwłaszcza jeśli inne metody nie przyniosły rezultatu.
• BMI ≥ 27 z chorobami towarzyszącymi: Osoby z BMI 27 lub więcej, które cierpią na współistniejące schorzenia związane z otyłością, takie jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze czy choroby serca, mogą również kwalifikować się do stosowania leków.

Przeciwwskazania i efekty uboczne

Leki na otyłość, jak każdy lek, mogą mieć przeciwwskazania i wywoływać efekty uboczne. Przeciwwskazania mogą obejmować:

• Choroby sercowo-naczyniowe: Niektóre leki mogą być przeciwwskazane u osób z istniejącymi schorzeniami serca lub nadciśnieniem tętniczym.
• Problemy z wątrobą: Leki takie jak orlistat mogą wpływać na funkcję wątroby, co wymaga monitorowania.
• Zaburzenia psychiczne: Leki wpływające na układ nerwowy mogą powodować zmiany nastroju, lęki lub depresję.

Leczenie otyłości za pomocą leków powinno być dostosowane indywidualnie do potrzeb pacjenta i monitorowane przez lekarza, aby minimalizować ryzyko działań niepożądanych i maksymalizować korzyści zdrowotne.